Πέμπτη, 18 Αυγούστου 2022

Μεγάλα όπλα των αρχαίων Ελλήνων και πολιορκία τειχών

Μεγάλα όπλα των αρχαίων Ελλήνων και πολιορκία τειχών

Σύμφωνα με τον Όμηρο η χρήση των τοξοτών ήταν ένας άνανδρος τρόπος μάχης, καθώς έπλητταν τον εχθρό από μακριά και δεν έθεταν σε κίνδυνο τους εαυτούς τους στις μάχες σώμα με σώμα. Τα βέλη δεν ήταν φυσικά όπλα μαζικής καταστροφής, αλλά έδειχναν τον δρόμο που ο στρατός έπρεπε να ακολουθήσει.

Μόνο που δεν ήταν μόνο τα όπλα που χρησιμοποιούνταν στο πεδίο της μάχης, καθώς οι αρχαίοι λαοί επιδίδονταν και σε τακτικές πολέμου, που θα μπορούσε να θεωρήσει κάποιος πως είναι σύγχρονες εφευρέσεις. Κι όμως, ο χημικός και ο βιολογικός πόλεμος είναι πολύ παλαιότερες πρακτικές.

Όπλο μαζικής καταστροφής με τη σημερινή σημασία του όρου ήταν η διαδεδομένη τακτική των δηλητηριωδών φυτών στα ποτάμια και τα πηγάδια που τροφοδοτούσαν με πόσιμο νερό τον εχθρό.

Για κάποιους, βέβαια, όλες αυτές οι στρατηγικές ήταν καλοδεχούμενες μεν, λίγες δε. Κι έτσι έψαξαν να βρουν πραγματικά όπλα μαζικής καταστροφής για το πεδίο της μάχης. Και βρήκαν. Επιμένοντας, σταθερά, πως οι μάχες σώμα με σώμα ήταν προτιμητέες.

Το ατμοτηλεβόλο του Αρχιμήδη

Ο Αρχιμήδης ο Συρακούσιος (287 - 212 π.Χ.) είναι γνωστός για τις επιδόσεις του στη Μηχανική επιστήμη και τις σπουδαίες εφευρέσεις του. Ένας ιδιαίτερος κλάδος στον οποίο πραγματικά μεγαλούργησε ο λαμπρός αυτός μηχανικός, είναι αυτός της πολεμικής τεχνολογίας. Οι πολεμικές μηχανές του Αρχιμήδη ήταν μοναδικές κατασκευές, οι οποίες συνέβαλαν τα μέγιστα στην προάσπιση της ελευθερίας της πατρίδας του, των Συρακουσών.

Μεταξύ αυτών των προηγμένων οπλικών συστημάτων συμπεριλαμβανόταν κι ένα τηλεβόλο όπλο, το οποίο λειτουργούσε με την πίεση του υδρατμού. Πρόκειται για ένα κανόνι που λειτουργούσε με ατμό. Αποτελούνταν από ένα μεταλλικό κυλινδρικό λέβητα, με τον οποίο ήταν συνδεδεμένο με στρόφιγγα ένα κλειστό δοχείο με νερό. Ο λέβητας στο ανοικτό άκρο του είχε ενσωματωμένη μια ξύλινη κάννη στην οποία τοποθετούνταν η προς εκτόξευση λίθινη σφαίρα. Η κάννη έφρασσε με μια ξύλινη δοκό που ασφαλιζόταν με δύο αντηρίδες. Όταν ο λέβητας αποκτούσε με φωτιά την κατάλληλη θερμοκρασία, ανοιγόταν η στρόφιγγα, το νερό έπεφτε στον λέβητα, εξατμιζόταν ταχύτατα, η ξύλινη δοκός έσπαζε και η σφαίρα εκτοξευόταν. Το βεληνεκές της σφαίρας ρυθμιζόταν από την κλίση του όπλου και την επιλεγμένη αντοχή της ξύλινης δοκού.

Η πρώτη ιστορική μαρτυρία για το ατμοτηλεβόλο προέρχεται από τον Ιταλό ποιητή Φραγκίσκο Πετράρχη, 1304 - 1373 μ.Χ., ο οποίος το αναφέρει χαρακτηριστικά ως απομίμηση του "μη επιδεκτικού μιμήσεως κεραυνού".

Πρώτη επανασχεδίαση του ατμοτηλεβόλου του Αρχιμήδη έγινε από τον Leonardo da Vinci. Ο da Vinci, ανήκει στους λίγους αναγεννησιακούς επιστήμονες και καλλιτέχνες που δεν απέκρυψαν τα στοιχεία εκείνων που τους οδήγησαν στη σύλληψη των δημιουργιών τους. Περιγράφοντας το ατμοτηλεβόλο του, ο da Vinci αναφέρει: «Πρόκειται περί μηχανήματος από χαλκό που εκσφενδονίζει με πολύ θόρυβο και δύναμη σιδερένιες σφαίρες. Το 1/3 του οργάνου (σωλήνα) βρίσκεται μέσα σε μια μεγάλη φωτιά από ξύλο και όταν θερμανθεί καλά, στρέφουμε τον κοχλία D, έτσι ώστε να βρεθεί πάνω από το δοχείο νερού ΑΒ, οπότε και το νερό χύνεται εντός του θερμαμένου τμήματος του σωλήνα, όπου και μετατρέπεται απότομα σε ποσότητα ατμού. Η σφαίρα εκτινάσσεται τότε με μεγάλη ορμή και θόρυβο». Έτσι, λοιπόν, στο ατμοτηλεβόλο του, έδωσε την ονομασία "acritronito" εκ του - Αρχι(μήδους) και το τρώννυμι (τραυματίζω), αναγνωρίζοντας το έργο του μεγάλου αυτού μηχανικού. Η κύρια και ουσιαστική διαφορά του "αρχιτρονίτου" από το ατμοτηλεβόλο εντοπίζεται στην κάννη που ήταν χάλκινη.

Σαν συνέχεια των όσων αφορούν τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι και το ατμοτηλεβόλο ιδιαίτερα, ενδιαφέροντα είναι όσα αναφέρει στο άρθρο του ο Γ. Χαραλαμπόπουλος:
«Αν και ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι δεν αναφέρει την πηγή των πληροφοριών του για την κατασκευή του τηλεβόλου, σήμερα είναι επίσημα παραδεκτό ότι πρόκειται για το μηχανικό επίτευγμα του Αρχιμήδη. Σε μια συλλογική εργασία αφιερωμένη στους κώδικες και τα σχέδια του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, η οποία παρουσιάστηκε σε ειδικό ένθετο του περιοδικού Europeo, γίνεται μια πλήρης παρουσίαση του έργου του συμπεριλαμβανομένων και των κωδικών της Μαδρίτης που ανακαλύφθηκαν το 1967, καθώς επίσης κι ενός άλλου χειρογράφου, που βρέθηκε στη Φλωρεντία και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1975 από τον Carlo Pedretti. Στην εργασία αυτή, από την οποία προέρχεται και το πρωτότυπο σχέδιο του τηλεβόλου του Λεονάρντο, οι παραπάνω ερευνητές αναφέρονται «στο κανόνι θερμικής ενέργειας του Αρχιμήδη», το οποίο παρουσίασε ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι σε ένα χειρόγραφο της περιόδου 1487 – 1490. Μάλιστα οι ίδιοι συμπεραίνουν ότι ο Λεονάρντο χρησιμοποίησε τις πληροφορίες του Πετράρχη ή άλλες πηγές, που ακόμα παραμένουν απροσδιόριστες (σημειώνοντας το όνομα του ιστορικού Guglielmo di Pastregno). Στο ίδιο κείμενο επίσης διαπιστώνεται και το συμπέρασμα πως η χρήση θερμικής ενέργειας στο όπλο του Λεονάρντο προέρχεται από τις «περί ατμοκίνησης» θεωρίες του Ήρωνα της Αλεξάνδρειας».

Η αναφορά στον Ήρωνα μας ξαναθυμίζει ότι την εποχή του Αρχιμήδη ή λίγο αργότερα υπήρχαν συσκευές που χρησιμοποιούσαν τον ατμό για πρακτικούς λόγους. Ήδη, γύρω στο 250 π.Χ, ο γιατρός Φιλομένης χρησιμοποιούσε μια χύτρα ατμού όπου μαγείρευε διάφορα φαγητά, ίδια περίπου με αυτήν που «ανακάλυψε» 1.800 χρόνια αργότερα ο Denis Papin (1681), η οποία όμως ήταν εφοδιασμένη με ασφαλιστική δικλείδα, εφεύρημα καθαρό του Papin. Και ο Φίλων ο Βυζάντιος περιέγραψε έναν λέβητα που χρησιμοποιούσαν στα θυσιαστήρια της εποχής για την αναρρίπιση της φωτιάς. Ο λέβητας ήταν κλειστός και έφερε προς τα πάνω ένα λεπτό λυγισμένο σωλήνα, μέσω του οποίου ο ατμός που παραγόταν μέσα στον λέβητα εκτοξευόταν προς τη φωτιά του θυσιαστηρίου. Ο ίδιος περιγράφει μια συσκευή, που σφύριζε με την βοήθεια του ατμού (ατμοσειρήνα) και πρότεινε τη χρησιμοποίησή της στους φάρους.

Τα τρία διασωθέντα σχέδια του ατμοτηλεβόλου παραδόθηκαν κάποια στιγμή στο Πολεμικό Μουσείο, οι ιθύνοντες του οποίου προέτρεψαν τον Ιωάννη Γ. Σακκά να ανακατασκευάσει το όπλο. Ο Σακκάς, ο σημαντικότερος ερευνητής του έργου του Αρχιμήδη, είχε πειραματιστεί επιτυχώς και με μια άλλη επινόηση του μεγάλου αυτού μαθηματικού και μηχανικού. Η νέα πρόκληση απετέλεσε γι' αυτόν μια ευκαιρία αναδείξεως σε παγκόσμιο επίπεδο της τεχνικής σκέψεως του Αρχιμήδη και εξαλείψεως κάθε αμφιβολίας περί του εφικτού της συγκεκριμένης κατασκευής.

Στις 12 Μαΐου 1981 πραγματοποιήθηκε η πρώτη δημόσια επίδειξη του ατμοτηλεβόλου, που προσέλκυσε το ενδιαφέρον του ξένου Τύπου ενώ παράλληλα απέδειξε και τη δυνατότητα του Αρχιμήδη να κατασκευάσει ένα τηλεβόλο θερμότητας πολύ πριν από την εμφάνιση των πυροβόλων όπλων πυρίτιδος.

Η συσκευή του Αρχιμήδη αποτέλεσε την πρώτη σοβαρή εφαρμογή του ατμού πριν την ατμομηχανή του Watt (1764 μ.Χ.).

Το φλογοβόλο των Βοιωτών 

Πρόκειται για το πρώτο φλογοβόλο της ιστορίας και χρησιμοποιήθηκε από τους Βοιωτούς το 424 π.Χ. στον Πελοποννησιακό πόλεμο για την καύση των τειχών του Δηλίου.

Αποτελούνταν από ένα σιδηρόφρακτο κοίλο (σκισμένο κατά μήκος και ξαναενωμένο) κορμό που έφερε έναν φυσητήρα στο οπίσθιο άκρο του και ένα κρεμασμένο με αλυσίδες καζάνι στο εμπρόσθιο άκρο του. Ένας λυγισμένος σωλήνας από το αεροστεγές στόμιο του κορμού κατέβαινε στο καζάνι, που περιείχε αναμμένα κάρβουνα, θειάφι και πίσσα. Με τη λειτουργία του φυσητήρα δημιουργούνταν τεράστιες φλόγες που κατέκαιγαν τα ξύλινα τείχη και απομάκρυναν τους υπερασπιστές τους. Αργότερα, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (Ιστορίαι, Δ) χρησιμοποιήθηκε για την προσβολή πέτρινων οχυρώσεων προκαλώντας ρήγματα στους λίθους λόγω της υψηλής θερμοκρασίας και της παράλληλης έγχυσης ξυδιού, ούρων ή άλλης διαβρωτικής ουσίας σε αυτούς.

Το μηχάνημα ήταν απλό στη σύλληψη. Αποτελείται από τρία κύρια μέρη, τον σωλήνα εκτόξευσης, το δοχείο εντός του οποίου υπήρχε το εμπρηστικό υλικό και τον μηχανισμό εκτό­ξευσης. Το δοχείο βρισκόταν πάνω από ισχυρή φωτιά, ώστε το εμπρηστικό υλικό (πίσσα και θειάφι) να δια­τηρείται σε υγρή κατάσταση. Από το αριστερό άκρο του δοχείου ξεκινούσε ο σωλήνας εκτόξευσης. Στο άλλο άκρο, υπήρχε ένα μεγάλο φυσερό.

Όταν το φυσερό λει­τουργούσε, το εμπρηστικό υλικό διοχε­τευόταν στον σωλήνα και μέσω αυτού στις εχθρικές οχυρώσεις. Όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό, το βεληνεκές του συγκεκριμένου όπλου ήταν πολύ μικρό και ο σωλήνας έπρεπε να βρίσκεται σε επαφή σχεδόν με τον στόχο. Ένα παρόμοιο μηχάνημα χρησιμοποίησε και ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Βρασίδας κατά των Αθηναίων στην πολιορκία του φρουρίου Ληκύθου στην Χαλκιδική το 423 π.Χ. Το 360 π.Χ. ο Αινείας ο Τακτικός στο σύγγραμ­μα του περί των πολιορκητικών επιχειρήσεων, συμβου­λεύει τους αμυνόμενους να κατακαίουν τους επιτιθεμέ­νους και τις πολεμικές μηχανές τους με υγρή πίσσα. Συμβούλευε μάλιστα να ρίχνουν κατόπιν θειάφι από πάνω, ώστε τα παραγόμενα αέρια να δηλητηριάζουν τους αντιπάλους στρατιώτες. Ο Αινείας στο σύγγραμμα του κάνει επίσης λόγο για εμπρηστικές βομβίδες, ξύλι­νες και ακιδωτές, οι οποίες κατέστρεφαν τις εχθρικές πολιορκητικές μηχανές. Το περίεργο ήταν ότι οι βομβί­δες αυτές, αν και ξύλινες, περιείχαν εμπρηστικές ύλες. Προφανώς ετίθετο πυρ στις βομβίδες ελάχιστα δευτε­ρόλεπτα πριν την εκτόξευση τους.

Η εξέλιξη του φλογοβόλου θα έσωζε τόσες και τόσες φορές την Κωνσταντινούπολη μερικούς αιώνες αργότερα. Το «υγρό πυρ» δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Ήταν άλλη μια ελληνική εφεύρεση που ανάγκασε τον κόσμο όλο να την αποκαλεί «ελληνικόν πυρ» (ignis graecus). Αυτό το πολεμικό πυρ αναπτύχθηκε βέβαια στα βυζαντινά χρόνια, καθώς με τη μορφή που το ξέρουμε σήμερα εμφανίστηκε μετά τον 7ο αιώνα μ.Χ.

Καταπέλτης – πολιορκία τειχών

Η ιστορική εξέλιξη

Ο άνθρωπος, σε όλα τα στάδια εξέλιξης της ζωής του, έφτιαχνε διάφορα εργαλεία και μηχανές για να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής του. Ο προϊστορικός άνθρωπος, για παράδειγμα, λάξευε πέτρες με τις οποίες έκοβε καρπούς για να τραφεί και αργότερα, τις έκανε πιο αιχμηρές για να σκοτώνει ζώα. Πολύ αργότερα, έφτιαξε μηχανές για καταστάσεις πολέμου. Σήμερα, χωρίζουμε τη μεγάλη κατηγορία των μηχανών και εργαλείων σε δύο κατηγορίες, αυτή των χειροκίνητων και αυτή των μηχανοκίνητων. Ο καταπέλτης, που θα μας απασχολήσει εδώ, είναι μία χειροκίνητη μηχανή.

Ετυμολογικά, κατά = εναντίον και πέλτες = οι ασπίδες, ο καταπέλτης βάλλει κατά των πελτών, δηλαδή το μηχάνημα που ρίχνει εναντίον της άμυνας του εχθρού. Ο καταπέλτης, λεγόμενος και οξυβαλής, ήταν ένα βαρύ «εκηβόλο όπλο» που ανήκε στα χαρακτηριζόμενα κατά την αρχαιότητα «αφετήρια όργανα» ή «πολεμικές μηχανές», το οποίο εξακόντιζε βέλη και ακόντια. Εφευρέθηκε στη Σικελία από τους μηχανικούς που είχε προσκαλέσει ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος ο Πρεσβύτερος το 399 π.Χ., κατά τις προπαρασκευές που έκανε για την εκστρατεία του κατά της Καρχηδόνας.  Ωστόσο, όταν ο στόλος των Καρχηδονίων υπό τον Ιμίλκα εισέπλευσε αιφνιδιαστικά στον λιμένα της Μοτύης (στη Σικελία), οι Συρακούσιοι, όπως εξιστορεί ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (ΙΔ’3) : «από της γης τοις οξυβελέσι καταπέλτες χρώμενοι, συχνούς των πολεμίων ανήρουν. Και γαρ κατάπληξιν είχε μεγάλη τούτο το βέλος δια το πρώτον ευρεθήναι κατ’ εκείνον τον καιρόν ώστε Ιμίλκας, ου δυνάμενος κατήσαι της επιβολής, απέπλευσεν». Ο δε Πλούταρχος αφηγείται πως όταν ο βασιλεύς της Σπάρτης Αρχίδαμος, γιος του Αγησιλάου, είδε το πρώτο «καταπελτικό βέλος», που του προσκόμισαν από τη Σικελία πιθανόν για αγορά ή κατασκευή, αναφώνησε έκπληκτος: «Ηράκλεις! Απώλωλεν ανδρός αρετά!»

Έτσι, το υπερσύγχρονο της εποχής εκείνης όπλο διαδόθηκε ταχύτατα σε όλες τις αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη που εφοδιάζονταν με αυτό και επιμελώς το διατηρούσαν σε ειδικές αποθήκες. Μάλιστα, σε κάποιες πόλεις που έδιναν ιδιαίτερη σημασία στη στρατιωτική εκπαίδευση των νέων, δημιουργήθηκε ειδικό αγώνισμα, η λεγόμενη «καταπελταφεσία», της οποίας οι νικητές, «καταπελταφέτες», τιμούνταν με μεγάλες αμοιβές. 

Καταπέλτης: από τους αρχαίους χρόνους μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα

Οι καταπέλτες διαφόρων τύπων αποτέλεσαν μια από τις μακροβιότερες κατηγορίες όπλων. Η χρήση τους κάλυψε μια χρονική περίοδο που υπερβαίνει τα 2.000 χρόνια. Η τελειοποίηση των μηχανών αυτών, η οποία συντελέσθηκε κατά τους ελληνιστικούς και τους ρωμαϊκούς χρόνους, οφείλεται στην ιδιοφυία των Ελλήνων, κυρίως μαθηματικών και μηχανικών. Η χρήση πολιορκητικών μηχανών εκτόξευσης βλημάτων κάθε είδους εκτείνεται σε βάθος χρόνου που υπερβαίνει τις δύο χιλιετίες, αρχίζοντας από την εποχή των Ασσυρίων (1000-700 π.Χ.) και φθάνοντας μέχρι τον ύστερο μεσαίωνα (15ος αι. μ.Χ.) . Ο όρος «πολιορκητικές» δεν είναι απόλυτα ακριβής στην περίπτωση των συγκεκριμένων μηχανών, καθώς αυτές χρησιμοποιούνταν τόσο από τους πολιορκητές, όσο και από τους πολιορκούμενους. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ιερουσαλήμ από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Τίτο (66 μ.Χ.), οι υπερασπιστές της πόλης διέθεταν πάνω από 340 μηχανές εκτόξευσης λίθων, ενώ οι Ρωμαίοι από την πλευρά τους είχαν τοποθετήσει δεκάδες αντίστοιχες μηχανές εκτόξευσης λίθων και βελών πάνω σε τρείς μεγάλους πολιορκητικούς πύργους, τους οποίους είχαν επενδύσει με σιδερένια πετάσματα, έτσι ώστε να μην μπορούν να τους πυρπολήσουν οι πολιορκούμενοι.

Όσον αφορά την ονοματολογία των μηχανών αυτών, οι απόψεις διίστανται μεταξύ των ιστορικών. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να αναφέρονται με τις αρχικές τους ονομασίες , ενώ άλλοι υιοθετούν μια απλούστερη προσέγγιση, περιγράφοντας τις μηχανές αυτές συνοπτικά ως «καταπέλτες». Υπάρχει και ένας τρίτος τρόπος αναφοράς, που είναι η κατηγοριοποίηση των μηχανών με βάση την αρχή λειτουργίας τους. Με αυτόν τον τρόπο, οι καταπέλτες χωρίζονται σε τρείς κατηγορίες: 1) στις μηχανές που λειτουργούν με την αρχή της τάσης (π.χ λυγίζοντας τους βραχίονες κάποιου τόξου), 2) στις μηχανές που λειτουργούν με την αρχή της στρέψης (π.χ με τη συστροφή σχοινιών) και 3) σε αυτές που λειτουργούν με τη βοήθεια αντιβάρων.

Μερικοί ιστορικοί ονομάζουν τις μηχανές τις πρώτης κατηγορίας βαλλίστρες (ρωμ. ballistae),  της δεύτερης καταπέλτες, ενώ της τρίτης κατηγορίας αναφέρονται με τη μεσαιωνική τους ονομασία ως trebuchet (δεν υπάρχει αντίστοιχος ελληνικός ή ρωμαϊκός όρος, καθώς επινοήθηκαν τον 12ο αι. μ.Χ.).  Η λέξη καταπέλτης είναι ελληνική και ετυμολογικά, όπως αναφέραμε και παραπάνω, υποδηλώνει την καταστρεπτική ισχύ του όπλου. Οι Έλληνες, οι οποίοι και τελειοποίησαν τις δύο πρώτες κατηγορίες καταπελτών, και στη συνέχεια οι Ρωμαίοι, χρησιμοποιούσαν περισσότερο εξειδικευμένους όρους για την περιγραφή των μηχανών αυτών, όπως παλίντονον, ευθύτονον, λιθοβόλος, καρροβαλίστρα ή όναγρος. Τα συνήθη βλήματα που εκτόξευαν οι καταπέλτες περιελάμβαναν μεγάλου μεγέθους βέλη, λίθους, ακόντια, μολύβδινες σφαίρες και εμπρηστικά υλικά. Κάποιες φορές οι πολιορκητές δε δίσταζαν (κυρίως κατά τον Μεσαίωνα) να εκτοξεύουν ακόμα και πτώματα από άρρωστα ζώα ή ανθρώπινα μέλη (κάποτε και ζωντανούς αιχμαλώτους), προκειμένου να προκαλέσουν ασθένειες/επιδημίες στους πολιορκημένους, καθώς και να τους τρομοκρατήσουν.

Γενικά, μπορούμε να σημειώσουμε ότι τουλάχιστον μέχρι την εποχής της επινόησης του trebuchet, οι μηχανές εκτόξευσης σπάνια χρησιμοποιήθηκαν ως μέσα διάνοιξης ρηγμάτων σε ισχυρά τείχη. Τις περισσότερες φορές χρησιμοποιούνταν ως όπλα κατά προσωπικού ή για την καταστροφή των οδοντωτών επάλξεων των τειχών και γενικά των ελαφρύτερων οχυρωματικών κατασκευών και για την πυρπόληση των μηχανών, κατασκευών ή εγκαταστάσεων των αντιπάλων. 

Τεχνικές πολιορκίας

Η πολιορκία μιας πόλης ή κάποιου οχυρού αποτελούσε και αποτελεί μέχρι και σήμερα μία σύνθετη πολεμική πράξη, η οποία για να διεξαχθεί με επιτυχία απαιτούσε εξελιγμένη τεχνογνωσία και στρατιωτική οργάνωση. Οι παραλλαγές των πολιορκητικών τεχνικών και τα μέσα για την εφαρμογή τους  δημιουργήθηκαν ως απάντηση στα στρατιωτικά προβλήματα που έθεταν τα τείχη και οι άλλες οχυρωματικές κατασκευές, που προστάτευαν στρατηγικές θέσεις και πόλεις.

Όταν κάποιος πολιορκούσε ένα τείχος, μπορούσε είτε να περικυκλώσει την περιοχή ώστε να εμποδίσει τον ανεφοδιασμό, είτε να μπει μέσα στα τείχη μέσω κλιμάκων, είτε να ανοίξει σήραγγα κάτω από τα τείχη και τέλος, μπορούσε να διανοίξει ρήγμα στα τείχη ώστε να εισέλθει μέσα. Τόξα, σφενδόνες και άλλα ατομικά όπλα βολής ήταν χρήσιμα για την πολιορκία, ωστόσο κύρια όπλα υποστήριξης υπήρξαν οι καταπέλτες διαφόρων ειδών. Τα βλήματα που εκτόξευαν απωθούσαν τους αμυνόμενους από τα τείχη και έτσι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν ελεύθερα κριούς και άλλες πολιορκητικές μηχανές, καταστρέφοντας έτσι την άμυνα του αντιπάλου. Ωστόσο, η χρήση αντίστοιχων μηχανών και από τους αμυνόμενους, συχνά είχε μεγαλύτερη τακτική σημασία, καθώς η επιτυχής έκβαση του αγώνα για αυτούς εξαρτιόταν από την αποτελεσματικότητα των μηχανών τους.  

Στην πρώτη περίπτωση πολιορκίας, που συνέβαλλε στην ταχύτερη εξάντληση των αμυνομένων, προκαλώντας απώλειες και καταστροφή των εφοδίων τους, η χρήση των καταπελτών από τους επιτιθέμενους ήταν περιορισμένη. Όσον αφορά την πολιορκία μέσω αναρρίχησης στα τείχη, αυτή ήταν αρκετά αιματηρή. Η χρήση καταπελτών για την καταστροφή των επάλξεων και την απώθηση των αμυνομένων, ήταν ίσως ο μόνος τρόπος υποστήριξης που θα μπορούσαν να έχουν οι επιτιθέμενοι σε αυτή την περίπτωση. Οι πολιορκητικοί πύργοι αποτελούσαν αποτελεσματικό μέσο για την υπερπήδηση των τειχών και ήταν από τα παλαιότερα πολιορκητικά μέσα. Όταν οι πύργοι πλησίαζαν σε κατάλληλη απόσταση τα τείχη, οι επιτιθέμενοι κατέβαζαν γέφυρες πάνω στα τείχη και εφορμούσαν, ενώ κλίμακες υπήρχαν και στο εσωτερικό των πύργων για ενίσχυση, ώστε η ροή των επιτιθέμενων να είναι συνεχής. Οι καταπέλτες αποτελούσαν απαραίτητο εξοπλισμό των πολιορκητικών πύργων και τοποθετούνταν στην κορυφή τους, εκτοξεύοντας βροχή βελών και λίθων. Οι αμυνόμενοι, προστατεύονταν είτε με τη δημιουργία τάφρων είτε με τη χρήση καταπελτών. Για τους επιτιθέμενους, η τρίτη πολιορκητική τεχνική, της διάνοιξης ρήγματος στα τείχη, βασιζόταν στη χρήση ποικιλίας πολιορκητικών κριών, με τη βοήθεια των οποίων γκρέμιζαν τα τείχη ή επιτίθεντο στην πύλη. Εκτός από τον κριό, χρησιμοποιούσαν και ένα άλλο αιχμηρό εργαλείο (ρωμ. musculus) για τη διάνοιξη ρήγματος, ενώ η χρήση καταπελτών από τους επιτιθέμενους αποσκοπούσε στη διευκόλυνση του έργου των χειριστών του κριού. 

Εξέλιξη των χαρακτηριστικών του καταπέλτη

Όπως αναφέραμε και πρωτύτερα, ο Διονύσιος ο Πρεσβύτερος σχετίζεται με την ανάπτυξη των καταπελτών. Οι πρώτοι εκείνοι καταπέλτες είχαν τα εξής χαρακτηριστικά: 1) το σύνθετο τόξο, το οποίο αποτελείτο από ξύλινο στέλεχος-πυρήνα, 2) τον κορμό, έναν επιμήκη ξύλινο βραχίονα, στο εμπρόσθιο τμήμα του οποίου στερεωνόταν το τόξο και στο οπίσθιο ο μηχανισμός τάνυσης της χορδής, και 3) τη βάση, πάνω στην οποία στηριζόταν ο κορμός. Το επόμενο βήμα στην εξέλιξη του καταπέλτη ήρθε μισόν περίπου αιώνα μετά και αφορούσε την αντικατάσταση του τόξου από συνεστραμμένα σχοινιά, τα οποία αποτελούσαν είδος ελατηρίων στρέψης. Η επινόηση διατάξεων αποθήκευσης ενέργειας μέσω της συστροφής σχοινιών, η οποία πολλαπλασίασε την ισχύ των καταπελτών, αποδίδεται σε μηχανικούς που εργάζονταν στην υπηρεσία του βασιλιά της Μακεδονίας, Φιλίππου Β’.

Κατά τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. επήλθαν σημαντικές αλλαγές στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου, που οφείλονταν στην εμφάνιση ισχυρών καταπελτών σε συνδυασμό με τη βελτίωση των υπόλοιπων πολιορκητικών μηχανών και γενικότερα τις προόδους στον τομέα της μηχανικής. Ακόμα και η κατασκευή ισχυρών τειχών δεν αποτελούσε πλέον ασφαλή λύση.

Μία από τις σημαντικές εξελίξεις στην τεχνολογία των καταπελτών της ελληνιστικής περιόδου ήταν η τελειοποίηση των διατάξεων συνεστραμμένων σχοινιών, κάτι που φαίνεται από την τυποποίηση των διαστάσεών τους και τη σύνταξη μαθηματικού τύπου, ο οποίος συσχέτιζε τη διάμετρο των συνεστραμμένων σχοινιών με το βάρος του εκτοξευόμενου λίθου.

Κατά τα μέσα περίπου του 3ου αι. π.Χ., ο μηχανικός Διονύσιος ο Αλεξανδρεύς επινόησε αυτό που θεωρείται ως η κορυφαία εξέλιξη των όπλων της κατηγορίας: τον επαναληπτικό καταπέλτη. Αυτόν, τον τροφοδοτούσε ένας κατακόρυφος γεμιστήρας πάνω από τον ολισθητήρα, μέσα στον οποίο τοποθετούνταν τα βέλη, τα οποία κατέρχονταν με τη βαρύτητα. Ένας περιστρεφόμενος κυλινδρικός οδηγός μεταφοράς βελών οδηγούσε ένα βέλος κάθε φορά, μέσα στον αύλακα εκτόξευσής του. Η περιστροφή του οδηγού επιτυγχανόταν με τη βοήθεια μιας διάταξης ελικοειδούς αύλακας και έκκεντρου, την οποία ενεργοποιούσε η κίνηση του ολισθητήρα εμπρός-πίσω. Δεν έχει καταγραφεί προηγούμενη διάταξη αυτού του τύπου και μέχρι τον 16ο αι. δεν είχε κατασκευαστεί καμία άλλη, ανάλογης πολυπλοκότητας. Παρά τα πλεονεκτήματά του όμως, ο επαναληπτικός δεν κατάφερε να αντικαταστήσει τον απλό καταπέλτη.

Η επόμενη σημαντική βελτίωση της οικογένειας των καταπελτών έγινε από Ρωμαίους μηχανικούς κατά τα τέλη του 1ου αι. μ.Χ., με την αλλαγή του υλικού κατασκευής του σκελετού, από ξύλο σε σίδηρο. Η καινοτομία αυτή οδήγησε στη δραστική μείωση του μεγέθους τους, η οποία, σε συνδυασμό με την αύξηση της αντοχής της όλης κατασκευής, επέτρεψε την τοποθέτηση των καταπελτών πάνω σε τροχούς και την ταχεία μεταφορά τους σε οποιοδήποτε σημείο του πεδίου της μάχης υπήρχε ανάγκη.

Μεταξύ των μηχανικών των ελληνιστικών χρόνων που συνδέθηκαν με την ανάπτυξη των καταπελτών (Ήρων, Φίλων, Βίτων, Κτησίβιος, Ερατοσθένης), ξεχωρίζει και ο Αρχιμήδης, στον οποίο αποδίδεται η κατασκευή του μεγαλύτερου καταπέλτη, για τον οποίο υπάρχουν καταγεγραμμένες αναφορές. Επρόκειτο για έναν λιθοβόλο καταπέλτη, ο οποίος μπορούσε να εκτοξεύει λίθους βάρους 78 κιλών.

Κατά τους επόμενους αιώνες η βαθμιαία παρακμή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και οι επιπτώσεις της σε όλα τα επίπεδα, οδήγησαν σε σταδιακή υποβάθμιση των μαθηματικών και τεχνικών γνώσεων, για την περαιτέρω εξέλιξη και κατασκευή πολύπλοκων καταπελτών. Για τους παραπάνω λόγους, εμφανίστηκε και επεκράτησε ένας νέος και απλούστερος τύπος καταπέλτη, ο οποίος διέθετε μόνο ένα «ελατήριο» από συνεστραμμένο σχοινί και ένα βραχίονα στην άκρη του οποίου υπήρχε μία «κουτάλα» στην οποία τοποθετούνταν οι λίθοι που εκτόξευε. Η μηχανή αυτή ονομαζόταν όναγρος. Ο όναγρος αποτελούνταν από: έναν βαρύ ξύλινο ορθογώνιο σκελετό τοποθετημένο στο έδαφος, τον βραχίονα εκτόξευσης και το τμήμα ανάσχεσης που είχε τη μορφή ενός όρθιου ξύλινου «Π», στερεωμένου στο εμπρόσθιο τμήμα του σκελετού και υποστηριζόμενου από λοξές ξύλινες αντηρίδες. Ο όναγρος, με την μεταγενέστερη ονομασία mangonel, αποτέλεσε το συνηθέστερο όπλο πολιορκίας στον μεσαίωνα.

Το 1228, έχουμε την πρώτη γνωστή αναφορά της λέξης trebuchet και trebuchetarius. Το trebuchet αποτελούσε την πρώτη πραγματική εξέλιξη στα όπλα της οικογένειας των καταπελτών, από την εποχή των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Η μηχανή αυτή λειτουργούσε με αντίβαρα, αντί με την αρχή της τάσης ή της στρέψης, όπως οι προηγούμενοι. Η τροχιά των βλημάτων μπορούσε να ρυθμίζεται μετακινώντας τα αντίβαρα ή αυξομειώνοντας το βάρος τους. Το όπλο αυτό, το οποίο αντικατέστησε σε μεγάλο βαθμό τους ονάγρους και τις βαλλίστρες ως πολιορκητικές μηχανές, επιβίωσε για περίπου δύο αιώνες. Κατά τα τέλη του 14ου αι. η εισαγωγή των πυροβόλων άρχισε να εκτοπίζει το όπλο αυτό, το οποίο παρέμεινε σε χρήση για αρκετά χρόνια μετά την εισαγωγή των πυροβόλων. Οι πρόοδοι όμως στη σύνθεση της πυρίτιδας και στις μεταλλουργικές τεχνικές γρήγορα επέτρεψαν την κατασκευή πυροβόλων τα οποία μπορούσαν να βάλλουν μεγαλύτερα βλήματα σε μεγαλύτερες αποστάσεις και η επικράτησή τους ήταν οριστική, μετασχηματίζοντας ριζικά τον τομέα του πολέμου. Έτσι, κατά το τέλος του 15ου αι. το trebuchet, ο τελευταίος εκπρόσωπος της οικογένειας των καταπελτών, αποσύρθηκε, σηματοδοτώντας το τέλος μιας τεχνολογίας, αλλά και το ξεκίνημα μίας άλλης εποχής. 

Είδη καταπελτών

Ανακεφαλαιωτικά, αξίζει να αναφέρουμε ονομαστικά τα είδη των καταπελτών στο πέρασμα των χρόνων:

  • ο γαστραφέτης (ο αρχαιότερος καταπέλτης)
  • ο οξυβελής καταπέλτης
  • ο λιθοβόλος καταπέλτης
  • ο παλίντονος καταπέλτης
  • ο ευθύτονος καταπέλτης (Σκορπιός)
  • ο μονάγκων παλίντονος καταπέλτης ( του Φιλίππου Β’ Μακεδονίας)
  • ο πολυβόλος καταπέλτης (του Διονυσίου Αλεξανδρέως)

Εργασία των Ευπραξίας Κελίδου & Χαριτίνης Κουμπουλή, στο πλαίσιο της πρακτικής τους άσκησης στο Μουσείο των Ηρακλειδών

Επιμέλεια κειμένου: Αφροδίτη Παγούνη

ΠΗΓΕΣ

https://www.arcmeletitiki.gr/images/uploads/pdf/arc_arx5.pdf

Γ. Χαραλαμπόπουλος, Η βλητική στην Αρχαία Ελλάδα, Επιστήμη και Τεχνολογία, Νο 10 (Μάρτιος – Απρίλιος 1994)

https://www.history-point.gr/lt-div-gt-ta-flogovola-opla-ton-archaion-ellinon-kai-ton-romaion-lt-div-gt

https://www.news247.gr/mixani-tou-xronou/michani-toy-chronoy-ayta-einai-ta-archaia-opla-mazikis-katastrofis.6433554.html

https://slpress.gr/istorimata/i-machi-toy-dilioy-oi-athinaioi-kai-to-flogovolo-ton-voioton/

Μηχανή του Χρόνου: « το πρώτο αρχαιοελληνικό πολυβόλο..»

https://www.history-point.gr/lt-div-gt-dionysios-syrakoyson-to-elliniko-pyrovoliko-tsakizei-toys-karchidonioys-lt-div-gt?fbclid=IwAR1cX4qUmGsMqtB2QxGSWJMe_7bHq4mq_jRmkMCeL8UyvDL1VZ-nKh1-kT0

http://elxefsis.com/ : ΕΛΞΕΥΣΙΣ – Παγκόσμιο Ινστιτούτο Ελληνικού Πολιτισμού , «πολυβόλος καταπέλτης»