Πέμπτη, 21 Ιουλίου 2022

Το Αμφιάρειο του Ωρωπού

Το Αμφιάρειο του Ωρωπού

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Αμφιάραος είτε ήταν γιος του Μελάμποδα, που υπήρξε ο πρώτος μεταξύ των μάντεων, είτε του θεού Απόλλωνα, από τους οποίους φαίνεται πως κληρονόμησε τις μαντικές και ιαματικές του ικανότητες. Την ιστορία του Αμφιάραου σκιαγραφεί στην τραγωδία Επτά επί Θήβας ο Αισχύλος, στην οποία ο ποιητής μας αποκαλύπτει το πώς τελικά κατέληξε από θνητός να τιμάται ως θεός.

ΕΠΤΑ ΕΠΙ ΘΗΒΑΣ
Όλα ξεκίνησαν όταν ξέσπασε διαμάχη μεταξύ των υιών του Οιδίποδα, βασιλιά της Θήβας, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη, για την κατάκτηση του θρόνου. Ο Ετεοκλής εκδίωξε τον αδελφό του από τη Θήβα και εκείνος κατέφυγε στο Άργος για να ζητήσει βοήθεια ώστε να ανακτήσει τον θρόνο του. Εκεί, βασίλευε ο Άδραστος, ο οποίος νωρίτερα είχε χάσει για κάποιο διάστημα τον θρόνο του από τον Αμφιάραο, όμως τον ανέκτησε με τη μεσολάβηση της αδελφής του, Εριφύλης, την οποία έπειτα πάντρεψε με τον Αμφιάραο. Ο Πολυνείκης, τελικά, κατάφερε να κερδίσει την εύνοια του Αδράστου και τον έπεισε να οργανώσει εκστρατεία ώστε να κερδίσει και πάλι τον θηβαϊκό θρόνο. Ο Αμφιάραος, που λέγεται πως είχε μαντικές ικανότητες και γνώριζε πως στην επικείμενη μάχη θα σκοτώνονταν όλοι εκτός από τον Άδραστο, αρνήθηκε να εκστρατεύσει. Και πάλι, όμως, η Εριφύλη τον ανάγκασε, έχοντας δωροδωκηθεί από τον Πολυνείκη, να υποκύψει και να πάρει μέρος στη μάχη. Πράγματι, συγκεντρωθήκαν 7 στρατηγοί και κατευθύνθηκαν προς τη Θήβα (Επτά επί Θήβας). Ωστόσο, η μάχη κατέληξε στην αλληλοεξόντωση του Ετεοκλή και του Πολυνείκη και στον αφανισμό όλων των αρχηγών, πλην του Αδράστου. Ο Δίας, όμως, λίγο πριν φθάσει η ώρα να σκοτώσουν και τον Αμφιάραο έστειλε κεραυνό που άνοιξε βαθιά χαράδρα στη γη και κατάπιε τον ηρώα μαζί με το άρμα του σε μια περιοχή της Θήβας. Έπειτα, αναφέρει ο Παυσανίας πως ο Αμφιάραος εμφανίστηκε και πάλι μέσα από μια πηγή στον Ωρωπό, όχι ως θνητός πλέον αλλά ως θεός.

Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ
Οι ντόπιοι με αφορμή, λοιπόν, αυτόν τον μύθο δημιούργησαν ένα λατρευτικό ιερό αφιερωμένο στον Αμφιάραο, του οποίου κύριο χαρακτηριστικό ήταν οι θεραπευτικές ιδιότητες. Τα πρώτα κτίσματα χρονολογούνται στα τέλη του 5ου αι. π.Χ., ενώ η πλήρης εγκατάλειψη του ιερού επήλθε τον 4ο αι. μ.Χ. Στο ιερό οργανώνονταν αθλητικοί και μουσικοί αγώνες, όπως αποκαλύπτουν επιγραφές από το στάδιο και τμήματα του θέατρου που έχουν ανευρεθεί. Ωστόσο, κατά κύριο λόγο το ιερό επισκέπτονταν ασθενείς, προκειμένου να επικαλεστούν τη βοήθεια του θεού για να τους θεραπεύσει ή να φανερώσει την κατάλληλη θεραπεία.

Το ιερό λειτουργούσε βάσει συγκεκριμένων κανονισμών. Για να εισέλθει κάποιος θα έπρεπε να προμηθευτεί ένα εισιτήριο, από μόλυβδο. Αφού εξασφάλιζε την είσοδο και τη διαμονή του, έπειτα έπρεπε να σφαγιάσει ένα κριάρι στους βωμούς του ιερού, να το γδάρει και να φυλάξει το δέρμα του. Τη νύχτα, θα το έστρωνε στους πάγκους των εγκοιμητηρίων και θα κοιμόταν πάνω σε αυτό. Τα εγκοιμητήρια ήταν ειδικά κτήρια που φιλοξενούσαν τους ασθενείς τη νύχτα, για να δεχθούν στον ύπνο τους την επίσκεψη του θεού και να γιατρευτούν. Θεραπευμένοι, πλέον, οι πιστοί έριχναν στην πηγή του Αμφιάραου νομίσματα και προσέφεραν στο ιερό τάματα ως ελάχιστη ευχαριστία για την ανάκτηση της υγείας τους.

ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ
Το ιερό ήταν κτισμένο πάνω στις όχθες ενός χείμαρρου, γι’ αυτό και αρκετά τμήματα των κτηρίων του παρασυρθήκαν από τα ορμητικά νερά. Η είσοδος βρισκόταν ανατολικά.

Το ιερό διέθετε θέατρο, του οποίου έχει διασωθεί τμήμα της σκηνής (150-140 π.Χ.) και του προσκήνιου( μετά το 200 π.Χ.) σε πολύ καλή κατάσταση. Το σκηνικό οικοδόμημα διέθετε και όροφο ενώ το ισόγειο κοσμούσαν κίονες δωρικού ρυθμού, δημιουργώντας εννέα ενδιάμεσες εσοχές στον τοίχο. Στην κεντρική εσοχή υπήρχε κανονικό άνοιγμα που διευκόλυνε την έλευση των ηθοποιών από τα παρασκήνια στη σκηνή και την ορχήστρα. Τα πλευρικά ανοίγματα καλύπτονταν με πίνακες που χρησιμοποιούνταν ως σκηνικά. Στην κυκλική ορχήστρα του θέατρου υπάρχουν μέχρι και σήμερα πέντε μαρμάρινοι θρόνοι με εκπληκτική σκαλιστή διακόσμηση που προορίζονταν για εξέχουσες προσωπικότητες που θα παρακολουθούσαν τα δρώμενα και πολύ πιθανόν μουσικούς αγώνες (2ος- 1ος αι. π.Χ.). Το θέατρο του Ωρωπού αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για να αντιληφθούμε την τεχνολογία του θέατρου στην αρχαία Ελλάδα.

Όπως προαναφέρθηκε, υπήρχε στάδιο όπου διεξάγονταν κάθε 4 χρόνια αθλητικοί αγώνες, τα Μεγάλα Αμφιάρεια, αλλά και τα Μικρά Αμφιάρεια σε συντομότερο χρονικό διάστημα, ίσως 1 έτους. Το στάδιο δεν έχει διασωθεί και γνωρίζουμε την ύπαρξή του μόνο από επιγραφές και καταλόγους αθλητών που λάμβαναν μέρος στους αγώνες. Βασικό τμήμα του ιερού ήταν το εγκοιμητήριο, το οποίο σαν οικοδόμημα έμοιαζε με στοά που στις δυο άκρες της είχε δωμάτια. Εντός της στοάς, υπήρχαν μαρμάρινοι πάγκοι πάνω στους οποίους αναπαύονταν τη νύχτα οι ασθενείς. Φυσικά υπήρχε βωμός, αλλά και λατρευτικός ναός δωρικού ρυθμού, εξάστυλος πρόστυλος, που φιλοξενούσε αγάλματα πολλών θεοτήτων και ηρώων.

Πολύ σημαντική για το ιερό είναι η πηγή, από την οποία εμφανίστηκε ο Αμφιάραος και από την οποία ξεκίνησε η λατρεία του. Σύμφωνα με όσα παραδίδει ο Παυσανίας, η πηγή ήταν ιερή και απαγορευόταν είτε να θυσιάσει κάποιος είτε να καθαρθεί, πάρα μόνον έριχναν εκεί τα νομίσματα μετά την ίαση. Τέλος, μια σπάνια υδραυλικού τύπου κλεψύδρα - ρολόι είχε κτιστεί στα δυτικά του ιερού. Είχε τη μορφή μια κτιστής τετράπλευρης δεξαμενής, σχεδόν 2 μέτρων. Στη μια πλευρά της, στον κατώτατο πλίνθο, υπήρχε βρύση της οποίας το στόμιο είχε μικρή διάμετρο για να ρέει μικρή ποσότητα νερού. Η λειτουργία της κλεψύδρας προϋπέθετε η δεξαμενή να ήταν γεμάτη με νερό και στην επιφάνεια του να έπλεε ένα πεπλατυσμένο ξύλο, το οποίο θα ωθούσε το νερό προς τα κάτω. Αυτό με τη σειρά του έπρεπε να βρει διέξοδο καθώς δεχόταν πίεση. Έτσι, κατέληγε να ρέει από την βρύση. Η στάθμη του νερού που σταδιακά έπεφτε, έκανε ορατές συγκεκριμένες αριθμημένες ενδείξεις στο εσωτερικό πιθανότατα της δεξαμενής, που αντιστοιχούσαν με μετρήσεις της ώρας.

ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΑΠΟΧΕΤΕΥΤΙΚΟΥ ΑΓΩΓΟΥ
Στο ιερό υπήρχαν δυο λουτρικά συγκροτήματα, ένα για τις γυναίκες στην ανατολική είσοδο του ιερού και ένα για τους άνδρες στην δυτική πλευρά του. Τα λουτρά αυτά απέκτησαν μεγάλη φήμη κατά την αρχαιότητα. Ο Ξενοφών στο έργο του συγκρίνει το νερό των λουτρών του Ασκληπιείου στην Αθήνα με εκείνο των λουτρών του Αμφιάραου ("πότερον δὲ λούσασθαι ψυχρότερον, τὸ παρὰ σοὶ ἢ τὸ ἐν Ἀμφιαράου; Τὸ ἐν Ἀμφιαράου, ἔφη"). Ωστόσο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί μια επιγραφή που αποκαλύπτει τη σχεδίαση και υλοποίηση ενός οργανωμένου αποχετευτικού συστήματος στο ανδρικό λουτρό. Η επιγραφή χρονολογείται στο 338-322 π.Χ. και περιγράφει την κατασκευή ενός υπονόμου, που ξεκινούσε από τα ανδρικά λουτρά και έφθανε ως τα γυναίκεια. Κατά τους χειμερινούς μήνες που ο χείμαρρος φούσκωνε, οι αποχετεύσεις του ανδρικού λουτρώνα δεν λειτουργούσαν. Προκειμένου να βρει, λοιπόν, διέξοδο το βρόχινο νερό που συσσωρευόταν σε αυτές, δημιούργησαν έναν πέτρινο οχετό όπως αναφέρει η επιγραφή, αφού πρώτα διάνοιξαν τάφρο στο έδαφος. Από την επιγραφή πληροφορούμαστε με μια αναλυτική περιγραφή για τα στάδια δημιουργίας αυτού του σημαντικού επιτεύγματος, για την προέλευση των υλικών, καθώς και για τον μισθωτή και τον εγγυητή του έργου.

ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ & ΑΜΦΙΑΡΑΟΣ, ΟΙ ΘΕΟΙ-ΙΑΤΡΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
Ο Ασκληπιός, όπως αναφέρει η μυθολογία, ήταν ένας ακόμη από τους υιούς του Απόλλωνα και απετέλεσε τον δημοφιλέστερο μεταξύ των ιατρών που απέκτησαν θεϊκές ιδιότητες. Διδάσκαλός του υπήρξε ο Κένταυρος Χείρωνας, κοντά στον οποίο έμαθε πολλά και κατάφερε να εξελίξει την ιατρική και να σώσει πολλούς ασθενείς. Λατρεύτηκε σε πολλά ιερά σε διάφορες περιοχές, όπως στην Κω, την Επίδαυρο και την Αθήνα.

Συγκρίνοντας τους ιερούς τόπους των δυο θεοτήτων, θα αντιληφθούμε πως έχουν αρκετά κοινά στοιχεία τα οποία ίσως να αποτελούσαν στην αρχαιότητα παγιωμένες πεποιθήσεις για τη λατρεία της ιατρικής, που εκπροσωπήθηκε από πολλές μυθολογικές μορφές. Όπως και στο ιερό του Αμφιάραου έτσι και στα Ασκληπιεία η παρουσία του νερού ήταν απαραίτητη, καθώς οι καθαρμοί αποτελούσαν μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας. Έτσι, συναντούμε πολύ συχνά τις ιαματικές πήγες και τα λουτρά. Επίσης, τα ιερά δημιουργήθηκαν σε περιοχές με πλούσια βλάστηση, όπως στην Επίδαυρο, την Κω και τον Ωρωπό, όπου επικρατούσε η ηρεμία της φύσης που ενίσχυε την αίσθηση εσωτερικής γαλήνης και ψυχικής ισορροπίας των ασθενών. Ο Ασκληπιός όπως και ο Αμφιάραος εμφανιζόταν κατά τη διάρκεια του ύπνου του ασθενούς και τον θεράπευε. Σε επιτύμβια στήλη που βρέθηκε στο Αμφιάρειο του Ωρωπού παρατηρούμε πως το τραύμα ενός πιστού φροντίζει ένας όφις. Όπως γνωρίζουμε, το φίδι ήταν ιερό ζώο του Ασκληπιού και σε απεικονίσεις το βρίσκουμε συχνά τυλιγμένο γύρω από τη ράβδο του. Αξίζει να επισημάνουμε εδώ πως το σύμβολο των συγχρόνων φαρμακείων αποτελεί η ράβδος του Ασκληπιού. Τέλος, εντός των ιερών διεξάγονταν αθλητικοί, μουσικοί και θεατρικοί αγώνες, που στόχο είχαν την εκγύμναση σώματος και πνεύματος, αλλά και την τίμηση των θεοτήτων.

Εργασία της Ευαγγελίας Ράπτη, στο πλαίσιο της πρακτικής της άσκησης στο Μουσείο των Ηρακλειδών
Επιμέλεια κειμένου: Αφροδίτη Παγούνη

ΠΗΓΕΣ

https://www.archetai.gr/images/pdfs/bae/BAE_63.pdf?fbclid=IwAR2d_uNmjAsFJFdhhag088pvmv2u8OPH4NKAawv5b0-RI3SIJnnSvCahsHQ%20%20

http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2413

https://www.archaiologia.gr/blog/issue/the-amphiaraeion-of-oropos/

https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/06/39-4.pdf

https://www.archetai.gr/images/pdfs/bae/BAE_149.pdf

https://core.ac.uk/download/pdf/132803722.pdf

https://inscriptions.packhum.org/text/180478?&bookid=225&location=1691

https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=151

https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/lavdakides/page_008.html

http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6624

https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/metamorfoseis/page_050.html

http://asclepieion.mpl.uoa.gr/Parko/shortancient.htm